امشب شبِ یلدا، غم‌هام واسه فردا …
در را که باز کردم مخلوطی از عطر سبزی پلو ماهی و هندوانه به مشامم خورد. دلم می‌خواست در همان چارچوب در بایستم و به صدای خنده‌ی برادرم که سر به سر مادربزرگ می‌گذاشت گوش کنم. از خرید شب چله فقط مسئولیت انار خریدن با من بود که با کمی تاخیر آن را به سفره رساندم. مادر از قبل نمک و گلپر را حاضر کرده بود. دستم به چاقو بود و چشمم به انارها که دانه دانه در کاسه سفید رنگ می‌افتادند و گوشم از گوشه آشپزخانه به صدای پدربزرگ که تکیه زده به مبل برای کوچکترهای خانواده از تجربه‌های یلدایی اش در تاجیکستان و افغانستان می گفت. خانه شلوغ تر می شد و هر یک نفر که پَر لحاف کرسی را کنار می زد و می نشست، حال یلدا هم بیشتر به جان من می نشست.
آنچه در این مقاله میخوانید:
انواع آش در پیشواز شبهای زمستان
دسرهای یلدایی با انار و کدو حلوایی
خوراکی‌های یلدایی؛ اولین چالش خریدهای یلدا
خوراک، همیشه نقش پررنگی در فرهنگ داشته و بسیاری مواقع مثل دیگر بخش‌های فرهنگ، حالت نمادین به خود می‌گیرد. شب یلدا هم با نقش پررنگی که در فرهنگ ایرانی دارد از این قاعده مستثنا نیست.
1- ماهی؛ نماد فراوانی بر سفره یلدا
و اما می‌رسیم به نمادین‌ترین خوراکی شب یلدا. برای برخی افراد، تاریک‌ترین شب سال بدون خرید ماهی شب یلدا و خوردن آن همراه با سبزی‌پلوی خوش‌عطر و خوش‌طعم، صبح نمی‌شود. خوردن ماهی نمادی از فراوانی و ثروت و همچنین درک حقیقت است. همان‌طور که حضرت سلیمان انگشتر و نشانه پادشاهی خود را از شکم ماهی درآورد و حقیقت نشستن دیو بر جای پادشاه برحق را به مردم ثابت کرد. سبزی پلو ماهی رایج‌ترین شیوه خوردن ماهی در شبهای مهم سال برای ایرانیان است. سبزی استفاده شده در سبزی پلو، نماد بازگشت به طبیعت در برابر سیاهی است و مردم اعتقاد دارند که خرید ماهی و خوردن آن همراه با غذای سبز رنگ، شگون و برکت را تا یلدای دیگر در خانه حفظ می‌کند. بردن سبزی پلو ماهی به خانه تازه عروس هم از رسومی است که در شب یلدا به نشانه آرزوی برکت در زندگی جدید انجام می‌شود.
2- انار بیج و کوفته ی انار!
انار بیج و کوفته ی انار در شب یلدا
انار به اشکال مختلف در خوراکی‌های یلدایی به عنوان نماد باروری و زایش در مقابله با سیاهی این شب استفاده می‌شود. در قزوین غذایی با نام انار پلو پخته می‌شود و شیرازی‌ها در شب یلدا آش انار می‌خورند. مردم در سنندج نوعی دلمه درست می‌کنند که در رب انار پخته می‌شود. در گیلان هم اناربیج، کوفته انار و خورش انار بادمجان از غذاهای محبوب این شب هستند. پس در خرید شب یلدا انار را فراموش نکنید.
3- هندوانه و شیرینک
هندوانه شب یلدا
هندوانه هم مثل انار پای ثابت خرید شب یلداست. از آداب پیچیده و تخصصی انتخاب هندوانه مناسب که بگذریم؛ خوب است بدانیم در نقاط مختلف ایران، هندوانه شب یلدا به چه شکلی سرو می‌شود. در سیستان و بلوچستان تخم و گوشت هندوانه را با بلغور گندم می‌پزند و آن را در آفتاب داغ بلوچستان خشک می‌کنند. سپس آن را به صورت پودری در می‌آورند که شیرینک نام دارد. این پودر در شب یلدا روی هندوانه ریخته می‌شود و خوراکی جذابی را پدید می‌آورد.
در قزوین هم وجود هندوانه به حدی اهمیت دارد که مردم این شهر چاره جالبی برای نگهداری آن اندیشیده‌اند. در گذشته که در آخر پاییز هندوانه‌ای پیدا نمی‌شده؛ قزوینی‌ها هندوانه‌های تابستان را در انبار کاه پنهان می‌کردند تا برای شب یلدا سالم و تازه بماند.
در سفره یلدای کرمانشاهی‌ها و تهرانی‌ها هم هندوانه از مهمترین اجزا است.
4- آجیل شب یلدا؛ چلسمه و مشکل گشا
آجیل هم یکی از خوراکی‌های نمادین است که نباید در خرید شب یلدا فراموش شود. در گذشته با شروع فصل سرما، دسترسی و جمع‌آوری آذوقه برای مردم سخت بوده. بنابراین مجبور بودند در زمان مساعد بودن هوا خوراکی‌هایی که انرژی کافی بدن را تامین کند و در عین حال در طول زمستان فاسد نشود را بیشتر از بقیه خوراکی‌ها ذخیره کنند. این کار تبدیل به سنت شده و در بخش‌های مختلف شب یلدا خود را نشان می‌دهد. پیش‌تر اشاره کردیم که در انواع فال‌ها و بازی‌های یلدایی آجیل نقش پررنگی دارد.
چلسمه خوری در اصفهان- در اصفهان به مجموعه‌ای از آجیل‌ها از جمله نخودچی، برگه زردآلو، انجیر، کشمش،مویز، گندم و شاهدانه چلسمه می‌گفتند و چلسمه خوری از رسم‌های جدا نشدنی این شب در اصفهان است. در قزوین اما محتوای آجیل را تخمه شور، باسلوق و باقلوا تشکیل می‌دهد.
مشکل گشای کرمانشاهی- کرمانشاهی‌ها هم رسم دارند در شب یلدا در کنار کاک و نان برنجی، آجیل مشکل گشا بخورند و اعتقاد داشتند که این کار بدن را پر قوت و روزی را زیاد می‌کند.
شیوه‌های مختلف سرو ماهی در شب یلدا
شیوه‌های مختلف سرو ماهی در شب یلدا
در شب یلدا رایج‌ترین شیوه پخت ماهی، سبزی پلو ماهی است. اما با توجه به جغرافیای هر منطقه، تفاوت‌هایی در طبخ ماهی شب یلدا وجود دارد.
در استان خوزستان قلیه ماهی و ماهی شکم پر محبوب ترین شیوه سرو ماهی هستند که با توجه به ذائقه مردم این منطقه با تمر هندی و ادویه‌های تند سرو می‌شود. خوزستانی‌ها به خاطر نزدیک بودن به دریا، خرید ماهی صبور برای ماهی شکم‌پر و ماهی زبیدی برای قلیه را ترجیح می‌دهند.
مازندرانی‌ها، ماهی تودلی درست می‌کنند که همان ماهی شکم‌پر است و آن را با سبزی پلو و روغن گوسفندی سرو می‌کند. در رودبار عادت دارند که ماهی را سرخ کنند و در کنار غذاهای دیگر مثل مرغ ترش با برنج میل کنند. خوردن کوکو سبزی همراه با ماهی و برنج هم به همان رسم خوردن غذاهای سبز در شب یلدا بر می‌گردد.
در خوردن ماهی یلدایی تنوع ایجاد کنید
با توجه به اینکه امروزه مواد غذایی متنوع، مربوط به نواحی مختلف ایران در همه‌جا یافت می‌شود؛ خرید ماهی هم کار سختی نیست و در مهمانی‌های شب یلدا غذاهای متنوعی با ماهی بر سر سفره دیده می‌شود. مثلاً می‌توانید ماهی را به شکل کامل و درسته همراه با سبزیجات سرو کنید. اگر در جمع افرادی که مهمان شما هستند کسی رژیم دارد و نمی‌تواند ماهی سرخ شده یا ماهی شکم پر را به خاطر کالری دریافتی زیاد بخورد؛ دستور پخت ماهی رژیمی بدون روغن را به شما پیشنهاد می‌کنیم. علاوه بر این می‌توانید از دستور پخت‌های بین‌المللی مثل صیادیه ماهی یا سالاد ماهی دودی برای رنگین‌تر و متنوع‌تر شدن سفره خود استفاده کنید.
ماهی‌های بومی دریای شمال یا جنوب به خاطر بافت و بویی که دارند ممکن است مورد علاقه بسیاری از افراد نباشند. علاوه بر این هرچند دسترسی به انواع ماهی انتخاب‌های زیادی پیش روی ما گذاشته اما انتخاب ماهی تازه، خرید ماهی را تبدیل به چالش کرده است. برای راه حل این مشکل و نگه داشتن سنت ماهی خوردن در شب یلدا، ماهی سی بس را به شما پیشنهاد می‌کنیم. سی بس با بافت لطیف و بوی کم، دست شما را برای انواع شیوه‌های پخت باز می‌گذارد. از طرفی به خاطر سریع بودن روند منجمد کردن ماهی سی بس، همیشه تازه‌ترین ماهی خلیج فارس را سر سفره یلدایی خود خواهید داشت. پس پیشنهاد می‌کنیم امسال در لیست خرید شب یلدا، ماهی سی بس را قرار دهید و بلندترین و تاریک‌ترین شب سال را طبق گفته پیشینیان با خوردن ماهی از سر بگذرانید.
شام یلدا و ماهی شکم پر
حالا نوبت آن است که دست بجنبانید برای خرید ماهی، البته اگر شما هم مثل ما سنت سبزی پلو خوردن با ماهی را علاوه بر شب عید در شب یلدا هم به جا می آورید. خوشبختانه این خرید را هم مثل سایر خریدهایی که تا اینجا گفتیم می توانید بصورت آنلاین انجام دهید. البته این پیشنهاد فقط برای تهرانی هاست و امیدوارم بتوانیم یلداهای آینده به تمام ایران پیشنهاد بدهیم. ماهی سی بس را به صورت آنلاین و مستقیم از تولید کننده بخرید و بدون درنگ تحویل بگیرید.
آش برای پیشواز شبهای بلند زمستان
آش جزو خوراکی‌های سنتی و محبوب ما ایرانی‌هاست که در هر خطه‌ای به شیوه‌ای خاص پخته می‌شود و البته بعضی آش‌ها مانند آش رشته در هر شهری پیدا می‌شود. آش، این خوراک گرم یکی از بهترین گزینه‌ها برای گرما بخشیدن به این شب طولانی است. چند نمونه آش که برای سرو در این شب مناسب هستند را معرفی می‌کنیم:
آش انار
این آش جزو آش‌های سنتی و اصیل ایرانی است که معمولا از ترکیب برنج یا بلغور، حبوبات، سبزی آش، آب انار، دانه انار و رب انار تهیه می‌شود. این آش در مناطق مختلف ایران به شکلی متفاوت پخته می‌شود، مثلا گیلانی‌ها آن را بدون گوشت می‌پزند و مردم آذربایجان به آن گوشت چرخ کرده اضافه می‌کنند.
آش چغندر
آش چغندر استان مرکزی که با نام آش لبو اراکی هم شناخته می‌شود جزو آش‌های سنتی است که طعمی ترش یا ملس دارد اما بعضی آن را به صورت شیرین هم می‌پسندند و می‌پزند.
این غذا علاوه بر رنگ و طعم جذاب، خواص درمانی هم دارد و برای درمان سرماخوردگی و آنفلولانزا توصیه می‌شود. آش چغندر را از ترکیب حبوبات، چغندر، رشته آش، گشنیز و جعفری ساطوری شده تهیه می‌کنند. برخی هم در مراحل پایانی به آن قره قوروت اضافه می‌کنند.
آش دوغ
آش دوغ هم جزو آش‌های محبوب و پرطرفدار است که از زادگاهش یعنی اردبیل بسیار فراتر رفته و در شهرهای دیگر هم پخته می‌شود. آش با برنج، نخود، دوغ، و سبزی آش دوغ پخته می‌شود و می‌توان به دلخواه به آن گوشت چرخ کرده قلقلی اضافه کرد یا نکرد.
دسر یلدا با همراهی انار و کدو حلوایی
خوراک در دروهمی‌های ما نقش مهمی دارد. پیش‌غذا و دسر هم جزو خوراکی‌های محبوب شب یلداست که با همراهی انار و کدو حلوایی تکمیل می‌شود. در ادامه چند پیشنهاد برای دسر معرفی می‌کنیم که می‌تواند سفره‌ی یلدا را رنگین‌تر کند:
پاناکوتا انار
تهیه‌ی پاناکوتا کار سختی نیست و هم پودر آماده آن در دسترس است هم می‌توانید با شیر، پودر ژلاتین و نشاسته ذرت آن را تهیه کنید.
دسر کدو حلوایی
دسر کدو حلوایی هم یکی از بهترین دسرهایی است که در این فصل می‌توان تهیه کرد. این دسر طعم شیرین ملایم و بافتی لطیف دارد که سنگین هم نیست و یکی از بهترین دسرها برای حسن ختام پرخوری یلداست. برای دسر کدو حلوایی به کدو حلوایی، عسل یا شکر، شیر، خامه، گلاب و زعفران نیاز است و پخت آن کار دشواری نیست.
موس کیک انار
کیک دسر موردعلاقه‌ی بسیاری است و کیک‌های یلدایی حالا چند سالی است که در سفره‌های یلدایی خودنمایی می‌کنند. موس کیک یلدا کیک متفاوتی است که چهره‌ای جدید در میان خوراکی‌های یلدا به حساب می‌آید. موس کیک انار یلدا تقریبا شبیه چیز کیکی با طعم انار است که مزه‌ای فوق‌العاده دارد و به همراه یک فنجان چای حسابی می‌چسبد.
تهیه‌ی موس کیک ۲ ساعت زمان نیاز دارد و بهتر است حواستان باشد مواد لازم را از قبل تهیه کنید و پیش از سر شلوغی مهمانی آن را آماده کنید.
تزئینات یلدا؛ چالش دوم خریدهای یلدایی
دسته گل های یلدایی
در دست گلی دارم اینبار که می آیم…
اگر به مناسبت یلدا برای کسی گل میفرستید گلهای یلدایی زعیم را از دست ندهید. دسته گلهای تزئین شده با میوه های یلدا. می توانید هیجان در چشمهای کسی که گل را به او هدیه می دهید ببینید.
البته انواع گل‌فروشی‌های آنلاینی که در اینستاگرام فعال هستند هم کار سفارش گل را بسیار راحت‌تر کرده‌اند. فقط برای اینکه سفارشتان در شلوغ‌پلوغی یلدا از دست نرود از چند روز قبل آن را ثبت کنید.
وسایل تزئینی سفره یلدا
وسایل تزئینی سفره یلدا
از گل و هدیه که بگذریم می رسیم به تزئینات سفره یلدا. قبل از هر کاری اگر اهل شیرینی ها جذاب یزد هستید سراغ حاج خلیفه معروف بروید چون سفره یلدا بدون شیرینی های یزد لطفی ندارد. هر کجای ایران هم که باشید فرقی ندارد فقط حواستان باشد که کمی زودتر اقدام کنید تا شیرینی ها به موقع از یزد به دست شما برسند. فقط کافیست به فروشگاه آنلاین حاج خلیفه بروید و از بسته های متنوع یکی را انتخاب کنید.
آجیل یلدا را هم می توانید از حاجی بادومی بخرید. در بسته بندی های اقتصادی تا لوکس با قیمتهای مختلف.
بعد از خریدهای معمول که گفتیم و خرید هندوانه و انار و غیره حتما سری به پینترست بزنید البته با فیلتر شکن. و ایده های جذاب چیدمان سفره یلدا را از آنجا ببینید. ایده های یلدایی پینترست کار را برای شما راحت می کند و از نظر ما بهتر و سریعتر از هر جای دیگری در این دنیای شلوغ مجازی برای یافتن ایده هایی شبیه به این است.
و در آخر قبل از رفتن به منزل یک دسته نرگس برای سفره تهیه کنید. وقتی حافظ خوانی را شروع کنید عطر نرگس ها حال یلدایتان را بهتر خواهد کرد.
خداحافظی با پاییز، به شیوه مردم سرزمینم
پدربزرگ می‌گفت آداب شب چله هرچند در همه جا معنی استقبال از زمستان و طولانی شدن روزها را دارد؛ ولی در هر نقطه ای از ایران با توجه به اعتقادات و جغرافیا این آداب و رسوم متفاوت است.
آواز عاشیق‌ها در آذربایجان
ساز و آواز عاشیق‌ها در آذربایجان
در آذربایجان به شب یلدا، چله‌گجه‌سی می‌گویند. عاشیق‌های آذری در یلدا، تا نیمه شب به رقص و آواز می‌پردازند و خانواده‌ها در کنار هم بایاتیلار یا دوبیتی‌هایی به زبان آذری می‌خوانند؛ هندوانه می‌خورند و عقیده دارند که با این کار، سرما به جسم و جانشان نفوذ نخواهد کرد.
کرمانشاه و قصه‌های عیاران
قصه ی عیاران در شب یلدا
در کرمانشاه شب یلدا را با قصه‌های شیرین و فرهاد و شاهنامه و قصه‌هایی از حسین کرد شبستری به صبح می‌رسانند. مادریزرگ‌ها در این شب شیرینی‌های محلی مثل کاک و راحت‌الحلقوم می‌پزند و همین، اعضای خانواده را برای شب‌نشینی دور هم جمع می‌کند.
سلامی به زمستان، همراه با لسان‌الغیب
حافظ خوانی در شب یلدا
چاله‌گَرم‌کِنون در کهگیلویه و بویراحمد
متل خوانی در شب یلدا در کهکیلویه و بویراحمد
در کهگیلویه و بویراحمد، مردم شب یلدا را با متل خوانی سر می‌کنند و قصه‌هایی از احمعیل و محمعیل را به نشانه پیروزی روشنایی بر تاریکی، برای هم تعریف می‌کنند.(یکی از افسانه‌های لری که در آن مادری برای نجات دادن فرزندانش از سرمازدگی، مشعلی آتشین را به بالای کوه پرتاب می‌کند و دیو سرما را شکست می‌دهد.)
در شب چله، مردم تلاش می‌کنند اجاق خانه را گرم نگه دارند و در آن خوراکی‌هایی با طبع گرم بپزند. این شب برای نیازمندان طی رسمی با نام کاسه بهره، خوراکی یلدایی می‌برند تا که آن‌هایی که قادر به خرید شب یلدا نیستند هم از شادی این شب بی‌بهره نمانند.
شام محبت در همدان
در همدان طی مراسمی با نام کرسی‌گذاران، کرسی شب یلدا را برپا می‌کردند تا دور آن جمع شوند و این شب طولانی را از سر بگذرانند. شام شب یلدا در همدان شام محبت نام دارد با این معنی که طی شام خوردن، افراد خانواده کدورت ها را کنار می‌گذارند و اعتقاد دارند که نباید بار کینه را در ادامه سال به همراه داشته باشند.
پیشواز چله زری در اصفهان
در اصفهان قدیم اما چله زری (شب سی آذر به نشانه زنانگی) و عمو چله (شب اول دی به نشانه مردانگی) وجود داشته. در این دو شب اصفهانی‌ها برای خوش‌آمدگویی به عمو چله و چله زری، رختخواب‌ها و لباس‌ها را در هوای آزاد پهن می کردند و آمادگی خود را برای آمدن این دو نفر که نشانه‌های سال جدید بودند اعلام می‌کردند.
شب اول قاره در لرستان
شال یا گلونی‌های لرستان
در لرستان، شب یلدا، شب اول قاره نامیده می‌شود. در این شب، دید و بازدید یکی از مهمترین رسم‌ها در لرستان است. علاوه بر این، جوان‌تر ها شال یا گلونی‌های خود را از بالای پشت بام به درون خانه‌ها می‌انداختند تا صاحبخانه برای آنها آجیل و شیرینی و میوه بگذارد. قاشق‌زنی هم از دیگر رسم‌های این منطقه است.
آتشونی در خراسان جنوبی
در خراسان جنوبی مردان جوان، با هم زدن آب ریشه گیاهی به نام چوبک و ترکیب آن با مغزهای مختلف و شکر، شیرینی درست می‌کنند. این مراسم که همیشه با شادی و خنده همراه است کف زنی نام دارد. در شب یلدا، مردم خراسان جنوبی طی مراسم آتشونی، شب‌زنده‌داری می‌کنند و با دود کردن اسپند، بدی‌ها را از خود دور می‌کنند.
به همین ترتیب، هر گوشه از ایران را که نگاه کنیم آداب و رسومی برای شب یلدا وجود دارد. ممکن است شباهت‌هایی بین این رسم‌ها وجود داشته باشد اما تنوع در جزئیات این رسوم است که ایران را این‌چنین جذاب و رنگین ساخته است.
دورهمی یلدا به سبک جدید
قدیم‌تر معمولا بزرگ‌ترها مسئولیت حافظ‌خوانی و داستان‌خوانی سفره‌های یلدا را به عهده می‌گرفتند و افراد خانواده را به سرزمین قصه‌ها می‌بردند. حالا با ظهور تکنولوژی شاید بتوان این را هم به عهده‌ی تلفن‌های همراه گذاشت. انواع پادکست‌های داستان‌خوانی و شعرخوانی و حتی موسیقی کمک می‌کنند با کمترین زحمت شبی پرخاطره بسازیم. چند نمونه پادکست شعر و داستان‌خوانی معرفی می‌کنیم:
پادکست‌های حافظ‌خوانی
این پادکستها اشعار حافظ را می‌خوانند که برخی با موسیقی است و برخی غزلیات را شرح می‌دهد.
- هنر حافظ
- شرح غزلیات حافظ به زبان ساده اما علمی
- حافظ‌خوانی
- خوانش غزل‌های حافظ
پادکست‌های داستان‌خوانی
این پادکستها داستان‌هایی از گوشه و کنار ایران و جهان روایت می‌کنند.
- گنبد کبود
- چیروک
- رادیو کرگدن قصه شب
- قصه‌گو
پادکست‌های موسیقی
این پادکستها گزیده‌ای از موسیقی‌‌های خوب دارند که کار انتخاب را برای شب یلدا راحت می‌کند
- موسیقی سنتی و فولکلوریک ایران
- رادیو دیو
- آهنگ شب
