سفر و خوردن ماهی در دنیای باستان: از آرچیستریتس تا ابن بطوطه

لب کلام

می‌گویند آسمان همه‌جا یک رنگ است اما واقعا این‌طور نیست. نه که آسمان آبی نباشد اما تجربه‌ی ما در مکان جدید حتی رنگ و حس آسمان را تغییر می‌دهد. سفر تجربه‌های جدید زیادی می‌آفریند، از مکان‌های تازه تا غذاهای تازه که دری به فرهنگ‌های دیگر است. سفر در دوران گذشته خیلی وقت‌ها از طریق دریا انجام می‌شد بنابراین گزارش‌های مبسوطی در مورد این نوع سفر و غذاهای دریایی به جا مانده است. در این مطلب از رسوم خوردن ماهی در دنیای باستان باخبر می‌شویم:

آرچیستریتس و ابن بطوطه، مسافران ماهی‌خور 

آرچیستریتس شاعر یونانی که قرن چهارم پیش از میلاد می‌زیست و ابن بطوطه، جهانگرد مراکشی دو مسافری هستند که از ماهی‌ها گزارش داده‌اند. خاستگاه، زمان و سفرهای این دو نفر با هم متفاوت است اما مقایسه‌ی گزارش‌های‌شان در مورد ماهی نکات جالبی دارد. 

آرچیستریتس و شوق خوردن غذاهای لوکس

آرچیستریتس شاعری بود که در سیسیل زندگی می‌کرد و بابت شعر مشهورش «زندگی تجملاتی» معروف است؛ او این شعر را در قرن چهارم پیش از میلاد نوشت که در آن زمان شعری غیرعادی بود.

آرچیستریتس از سبک هومر تقلید کرد و حماسه سرود اما از اعمال قهرمانانه حرف نزد بلکه در مورد شهرهای بندری و لذت غذاهایی که این شهرها به مسافرها می‌بخشیدند حرف زد. بیشتر شعرهای او در مورد ماهی و دیگر غذاهای دریایی بود و از غذاهای ساده و روزمره‌ای مثل عدس و نخود چیزی ننوشت. غذاهای تجملاتی و خاص، مورد توجه او بودند، به‌خصوص فیله‌های ماهی که خوش‌خوراک‌تر هستند مثل  فیله سی بس.

در آن روزها آثار ادبی در سکوت و آرامش مطالعه نمی‌شدند، بلکه افراد پس از صرف غذا در محلی مثل سمپوزیوم جمع می‌شدند و چیزهای مختلفی می‌خواندند. از مطالب جدی فلسفه گرفته تا شعرهایی درمورد غذا و سفر.

آرچیستریتس و شوق خوردن غذاهای لوکس

زندگی تجملاتی

آرچیستریتس نه تنها در مورد مکان‌های دوردست و تجربه‌های غذایی که از سر گذرانده بود حرف می‌زد، بلکه به نوعی خواننده را تشویق می‌کرد آموزه‌های اعتدال که در هسته‌ی ذهنیت یونانی قرار داشتند را کنار بگذارد و خودش را در زندگی تجملاتی رها کند! مثلا جایی اشاره می‌کند در رود آیلند می‌توانید نوعی کوسه پیدا کنید که حتی می‌شود برایش مرد! اگر نتوانستید این کوسه را بخرید باید آن را بدزدید و خلاصه باید به هر طریقی شده آن را امتحان کنید.

اگر شما هم هوس ماهی یونانی کرده‌اید عجالتا دستور پخت ماهی سی بس با سیب زمینی یونانی ( از مدیترانه) + ویدئوی آموزشی را امتحان کنید.

توصیه‌های آرچیستریتس برای خوردن ماهی در دنیای باستان

آرچیستریتس غذاهای سواحلی که در امتداد خط ساحلی ایتالیا، دریای اژه و سیاه بودند را امتحان کرد و برای کسانی که به این مکان‌ها سفر می‌کردند، توصیه‌هایی داشت. به نظر آرچیستریتس بهترین مارماهی‌ها در رجیو کالابریا پیدا می‌شدند، البته مارماهی‌های رود استریم و دریاچه‌ی کوپیس هم چیزی کم نداشتند و خوش‌طعم و درشت بودند. 

طوطی ماهی و کفال قرمز زمستانی افِسوس لنگه نداشتند ولی ماهی‌های کوچک اغلب ارزش امتحان کردن نداشتند. به جز ماهی‌های فلرون نزدیک آتن که در تابه و با روغن زیاد سرخ می‌شدند.

اگر راه‌تان به رودز بیفتد حتما باید این غذای دریایی عجیب و غریب را امتحان کنید: شقایق دریایی سرخ شده که هنوز هم در ولوس خورده می‌شود.

نکته‌ی جالب در نوشته‌های آرچستریتس این است که مردم آن زمان تنوع خوبی از ماهی‌ها و محصولات دریایی را در دسترس داشتند و ماهی تن سیسیلی و بیزانس و مارماهی‌های سرایمن و کوپیس در بازارهای یونان پیدا می‌شد. نوشته‌های او بر نویسندگان دیگر هم تاثیر گذاشت و «زندگی تجملاتی» او را بعدها نویسندگان دیگر هم پی گرفتند و از رژیم پسکاترین بیشتر نوشتند. اگر نمی‌دانید رژیم پسکاترین یا رژیم ماهی چیست؟ جواب را در مجله آشپزی ایناس ببینید.

توصیه‌های آرچیستریتس

توضیحات عکس: حوض برنجی، ایران، قرن چهاردهم. بیرون با کتیبه‌ای تزئینی عربی حکاکی شده است و در داخل با تنوعی شگفت‌انگیز از نقش «چرخ ماهی» که الهام‌بخش متالوژیست‌ها و سفال‌گران آن زمان بود، حکاکی شده است. هیوستون، موزه هنرهای زیبا، TR: 1469-2015. برگرفته از کاتالوگ نمایشگاهی مجموعه حسین افشار Beauting Beauty: شاهکارهایی از سرزمین های ایرانی – گزیده هایی از مجموعه حسین افشار، ویرایش. ایمه فروم، 184–185.

ابن بطوطه و سفرنامه‌ی او در جهان اسلام

احتمالا در نگاه اول سفر ابن بطوطه نقطه‌ی مقابل سفر آرچیستریتس است؛ در سال ۱۳۲۵ از زادگاهش طنجه راهی سفری معنوی شد: مشوق او در انجام این سفر شرکت در مراسم حج و «جستجوی علم» بود، اقدامی شایسته که در حدیث معروف حضرت محمد هم به آن اشاره شده: «علم را بجویید ولو در چین». 

اگرچه مکه مقصد ابن بطوطه بود اما سفرش ۲۵ سال طول کشید و به هر گوشه از جهان اسلام از مراکش و چین گرفته تا استپ‌های آسیای مرکزی و آفریقای غربی سر زد. سفرنامه‌ای هم نوشت که به معروف‌ترین نمونه‌ی سفرنامه‌نویسی عربی قرون وسطی تبدیل شد. ابن بطوطه برخلاف آرچیستریتس، نه تنها به تجملات تشویق نمی‌کرد بلکه رعایت نشدن معیارهای اخلاقی را مذمت می‌کرد و همسفرانش را به پیروی از آیین اسلام دعوت می‌کرد.

سفرنامه‌ی ابن بطوطه شگفتی‌های سفر و شهرهایی که او رفته بود را به خواننده هدیه داد و در مورد غذاهای خوشمزه و به‌خصوص ماهی در دنیای باستان مطالب جالب و مفیدی نوشت. حین سفر او ماهی و غذاهای دریایی بخش مهمی از رژیم غذایی سواحل و جزایری بودند که به آن‌ها سر زد.

بوری مصری، شیرماهی ایرانی عربی و خوشمزه‌جات دیگر

ابن بطوطه در شهری بندری به دنیا آمده بود اما پیش از سفر طولانی‌اش، مسافرت دریایی را تجربه نکرده بود و احتمالا این مسئله توجه زیادش به ماهی و ماهی‌گیری را توضیح می‌دهد.

اولین جایی که از ماهی حرف می‌زند، در بازدید از مصر و منبع غنی دلتای نیل است، گونه‌ی ماهی که او نام می‌برد بوری، ماهی کفال آن منطقه است که به گفته‌ی ابن بطوطه به قاهره، سوریه و آناتولی هم صادر می‌شود. بعد در ادامه‌ی سفرش «شگفتی» فن ماهی‌گیری را گزارش می‌کند و از ابزار ماهی‌گیری آن دوران که گویا پارچه‌ای بوده صحبت می‌کند.

ابن بطوطه در ادامه‌ی سفرش، علاقه به ماهی و ماهی‌گیری را از دست نداد و از گونه‌های مختلف ماهی که در مکان‌های مختلف دیده بود از جمله شیر ماهی ایرانی حرف زد. در مورد ماهی شیر در مطلب مقایسه ماهی سی بس و شیر بیشتر بخوانید.

 البته گهگاه هم به دلایلی علاقه‌اش به ماهی را از دست می‌دهد و در بازار زایلا که در سومالی امروز قرار دارد از بوی ماهی اعلام انزجار می‌کند. 

بوری مصری، شیرماهی ایرانی عربی و خوشمزه‌جات دیگر

توضیحات عکس: دریانوردی در آب‌های اقیانوس هند پر از ماهی، نسخه خطی معروف عراقی قرن سیزدهم. پاریس، Bibliotheque Nationale de France, MS Arabe, 5847, f. 119 

ماهی در دنیای باستان تا امروز

بعضی غذاها میراث دنیای باستان هستند و ماهی از همان دسته است. غذای انسان همیشه به دست طبیعت تامین می‌شد و افرادی که نزدیک دریا زندگی می‌کردند این بخت را داشتند که انواع ماهی را بچشند و این غذای خوش‌طعم و البته مغذی را در سبد غذایی بگنجانند. خوشبختانه در دنیای مدرن هم ما هنوز به این ماده‌ی خوشمزه دسترسی داریم، خرید ماهی راحت‌تر شده و می‌توانیم غذاهایی خوش‌طعم و مقوی بخوریم.